Мэдээ, мэдээлэл / transparency_anu / 10/02/2017

Олон улс оронд Популист улс төрчид газар авч авч байгаа нь анхааруулах дохио болж байна.

Берлин, 2017 оны 1 сарын 25. Дэлхий дахинд системийн авлига ба нийгмийн тэгш бус байдал нь бие биенээ нөхцөлдүүлж байдгыг өнгөрсөн 2016 он бидэнд харууллаа. Иргэд төрийн байгууллагуудад итгэх итгэл алдарч, 176 улсын 69 хувь нь 2016 оны Авлигын Төсөөллийн Индексээрээ 50-аас доогуур оноо авсан байгаа нь төрийн салбарын авлига маш их бөгөөд ноцтой байгааг харуулж байна. 0 оноо маш их авлигтай, 100 оноо нь авлигаас ангид гэсэн утгатай. Энэ жил их олон улс Индексээрээ сайжрахаасаа илүү муудсан байгаа бөгөөд яаралтай арга хэмжээ авах зайлшгүй хэрэгтэй байгаа нь харагдаж байна.

Эрх тэгш боломж хүн бүрт алга

Авлига, тэгш бус байдал бие биенээ нөхцөлдүүлж байдаг. Эдгээр нь нийгэмд эрх мэдлийн тэгш бус хувиарлалт, баялагийн тэгш бус хувиарлалт бий болгож байна. Панама Баримт-ын үзүүлснээр, дэлхийн санхүүгийн бүрхэг байдлыг ашиглан мөнгөтэй эрх мэдэлтэй хүмүүс нийтийн ашиг сонирхолыг улдаа гишгэж өөрсдөө хөрөнгөжих нь хэр амархан болохыг бид харсан. Транспэрэнси Интернэшнл Олон Улсын байгууллагын ТУЗ дарга Хосе Угоз-ын хэлсэнчлэн “Олон олон улс орнуудад хүмүүс энгийн хэрэгцээгээ хангаж чадахгүй байхад, эрх мэдэлтэнгүүд авлигаас олсон ордогоороо ял шийтгэлгүй тансаг амьдарч байна. Цаг хугацаа бол алт шиг үнэ цэнэтэй. Авлигын асуудалд яаралтай арга хэмжээ авах хэрэгтэй, ингэж байж л энгийн ард иргэдийн амьдрал дээрдэнэ. ” Бразилын Петробрас, Одебрехт гэх зэрэг компаниудаас авхуулаад Украйнын экс ерөнхийлөгч нарын өндөр түвшний Авлигын хэргүүд улс төрчид, бизнес эрхлэгч нар дотоодын эдийн засгийн орлогыг урвуугааар ашиглан хэдхэн эрх мэдэлтэнүүд дундаа хувааж завших боломжтойг харуулж байна. Иймэрхүү өндөр түвшний Авлигын хэргүүд хүний эрхийг зөрчиж, тогтвортой хөгжлийг удаашруулж, нийгэмд ялгавар заагийг бий болгодог. Жишээлбэл: Бразилын Авлигын Индекс нь өндөр эрх мэдэл бүхий улс төрчид, бизнесменүүдийн орооцолдсон авлигын хэрэгээс болоод сүүлийн 5 жилд эрс доошилсон. Гэхдээ энэ жил Бразил хараат бус хууль сахиулах хүчний байгууллагуудын оролцоотойгоор өмнө нь ярихад ч цээртэй байсан авлигын хэрэгт хариуцлага тооцож болдогийг харуулж чадсан нь сайшаалтай.

Популизм бол буруу эмчилгээ

Ард иргэд авлигын асуудлыг шийднэ хэмээн хоосон амлалтаараа булдаг тийм улс төрчдөөс аль хэдийнэ залхсан. Тиймээс ч тогтолцоогоор өөрчилнө, эрх мэдлийн сүлжээг таслан зосооно гэж амлаж байгаа популист улс төрчидөд иргэд мэхлэгдэн итгэж байна . Тэдний хоосон амлалт нь ч асуудлыг улам л даамжруулахаас биш зогсоож чадахгүй. “Популист болон Автократ улс төрчидтэй улс орнуудад бид ардчилал бага багаар үгүй болж иргэний нийгэм, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрх чөлөө, шүүхийн хараат бус байдлийг уландаа гишгэх гэсэн ородлогууд ажиглагдаж байна. Улс төрчид ба тэдэнтэй хуйвалдсан бизнесийхнээс бүрдсэн авлигажсан капитализм хэмээх шинэ тогтолцоог ( crony capitalism) устгахын оронд, популист удирдагч нар улам л нарийн техниктэй авлигыг газар авахуулж бэхжүүлж байна. Үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх, эрх чөлөө, улс төрийн үйл ажиллагааны хараат бус байдал, хүчтэй ардчилсан засаглалтай тийм газар л иргэний нийгэм, хэвлэл мэдээлэл авлигатай нүүр тулж холбогдох хүмүүст хариуцлага тооцож чадна.” Хэмээн Транспэрэнси Интэрнэшнл Байгууллагын ТУЗ дарга Хосе Угоз өнөөдөр онцолж байна.Автократ удирдагч нар хүчээ авсан Унгар болон Турк улсын Авлигын Төсөөллийн Индекс сүүлийн жилүүдэд бас буурсан үзүүлэлттэй байна. Эсрэгээр нь популист засгийн газраа огцруулсан Аргентин улс сайжирсан үзүүлэлттэй байгаа нь бас харагдаж байна.

Бид юу хийх шаардлагатай вэ?

Авлигын эсрэг хууль тогтоомжинд үг үсгийн алдаа засах төдийн нь хангалтгүй юм. Яг одоо маш чухал авах арга хэмжээ бол асуудлыг үндэсээр нь шийдэх тийм шинэчлэлийг эхлүүлэх ажил юм. Авлигачид шийтгэлгүй өнгөрдөг даамжирсан байдлыг зогсоох, ард иргэдийг чадавхижуулж өөрсдийнхөө төлөө эрх ашгаа хамгаалж байхыг дэмжих, эрх мэдлийн тэнцвэргүй байдлийг бууруулах, буруутанд хариуцлага тооцдог системийг бэхжүүлэх зэрэг нь энэ шинэчлэлийн нэг хэсэг болно. Хэн ямар компани эзэмшдэгийг олон нийтийн бүртгэлийн төвөөр дамжуулан тодруулга хийж хил дамнан урсдаг авлигын мөнгийг хөдөлгөж буй тэр албан тушаалтануудад арга хэмжээ авах зэрэг нь энэ шинэчлэлийн хүрээнд бас багтаж явах ёстой.

ҮР ДҮН

2016 оны Авлигын Төсөөллийн Индекс 176 орны төрийн салбар дахь авлигын төсөөллийн хэмжээг нэгтгэж гаргасан. Дэлгэрэнгүй мэдээллийг www.transparency.org –оос үзэж болно.

Дани болон Шинэ Зеланд улсууд 90 оноотойгоор тэгргүүлсэн бол Финланд , Швед улсууд 89 оноотойгоор ард нь жагссан байна. Аль ч улс авлигаас бүрэн ангид байх боломжгүй ч гэлээ, оноогоороо дээгүүр жагссан улсууд нь нээлттэй засаглал, хэвлэл мэдээлийн эрх чөлөө, иргэний эрх эрх чөлөө, хараат бус шүүхийн тогтолцоогоороо дэлхийд тэргүүлдэг улсууд юм.

10 дах жилдээ Сомали улс хамгийн муу оноотой гарсан бөгөөд энэ жил зөвхөн 10 оноо л авсан байна. Өмнөд Судан улс 11 оноотойгоор доороосоо 2-т жагсаж, Хойд Солонгос 12 оноо, Сири улс 13 онооны үзүүлэлттэй гарсан. Төсөөллийн Индексээрээ доогуурт жагссан эдгээр улс орнууд нь авлигачид ял шийтгэлгүй өнгөрдөг, ядуу засаглалтай мөн сул дорой институцтай байдлаараа ийнхүү сул оноо авсан юм.

Асуудалтай байгаа бүс нутаг буюу Ойрх Дорнод энэ жил хамгийн их оноогоор буурсан. Катар улс 2015 оны индексээсээ 10 оноогоор буурч хамгийн их индексээр буурсан улс болсон байна. ФИФА-г тойрсон шуугиант хэргүүд, мөн 2022 онд Хөл бөмбөгийн Дэлхийн Цомыг зохион байгуулах эрхийг авсантай хобоотой мөрдөн байцаах ажиллагаа, цагаачид болон энгийн иргэдийн хүний эрхийг зөрчсөн гэх мэт хэргүүд индексийн оноо буурсан үзүүлэлтэд их нөлөөлсөн.

Берлин 2017.01.25

Транспэрэнси Интернэшнл Байгууллагын төв оффис

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Монгол улсын хувьд Авлигын индэкс 2012 онд 36 оноотой, 2013 онд 38 оноотой, 2014 онд 39 оноотой , 2015 онд 39 оноотой 72 байранд, 2016 онд 38 оноотой 87 байранд эрэмблэгдэж байна. 2012 онд 17 хувьтай байсан эдийн засгийн өсөлт 2016 оны эхний 9 сарын байдлаар хасах - 1.6 хувьтай болтлоо буурсан нь түүхий эдийн үнийн уналтаас илүүтэйгээр авлигын хүчин зүйлс нөлөөлж Монгол улс бүхэлдээ авлигын хямралд ороод байгаагын нотолгоо юм. Авлигын эрсдэлт байдал нь гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг цааш түлхэж дотоодын бизнесийн салбарт уналтыг бий болгож Монгол улсын өрсөлдөх чадвар буурч улмаар Монгол улсын үндэсний аюулгүй байдалд нөлөөлөх хэмжээнд хүрлээ.

Монгол улсын авлигын индекс унах болсон бас нэгэн шалтгаан нь хараат бус ажиллах ёстой төрийн институцууд болох аудит, шүүх, хууль тогтоох ба хэрэгжүүлэх байгууллагууд нь хараат байдалд орсоноос авлига газар авч байгаа нь нөлөөлж байна.

Авлигын томоохон хэргүүд шийдэгдэхгүй замхарч, ял шийтгэлгүй өнгөрч, авлигын улмаас улсад учирсан хэдэн зуун тэрбум төгрөгийн хохиролууд эргэн төлөгдөхгүй байгаа нь нийгэмд авлигын эсрэг тэмцэлд иргэдийн итгэлийг алдахад хүргэж байна.

Цаашид Авлигатай Тэмцэх Газрыг улам бэхжүүлж Авлигын эсрэг хууль эрх зүйн орчин боловсронгуй болгож шинээр батлагдсан Авлигатай тэмцэх үндэсний хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх ажлыг эрчимжүүлэн авлигын асуудлыг үндсээр нь устгаж нийгэмд, ард иргэдэд алдагдсан итгэлийг авчрах нь нь нэн чухал асуудал болж байгааг онцолж байна.

Авилгын үнэлгээ өгсөн 9-н байгууллага

• Bertelsmann Foundation Transformation Index
• Economist Intelligence Unit Country Risk Ratings
• Global Insight Country Risk Ratings 2015
• IMD World Competitiveness Year book 2016
• Political Risk Services International Country Risk Guide 2016
• World Bank Country Policy and Institutional Assessment 2015
• World Economic Forum Executive Opinion Survey 2016
• Rule Of law – Хуулийн засаглалын үзүүлэлт
• Varieties of Democracy Project 2016

-Авлигын хэргээр Төрийн албан хаагч ямар тохиолдолд ял шийтгэл хүлээдэг бэ?

- Авлигын хууль зөрчсөн Төрийн албан хаагч ямар нэгэн айж эмээх зүйлгүйгээр ажлаа хийх боломжтой эсэх;

-Авлигын хууль зөрчсөн Төрийн албан хаагч зохих хууль журмын дагуу ял шийтгэл хүлээдэг эсэх;

-Засгийн газар авлигын асуудлыг хянаж чадаж байгаа эсэх;

-Засгийн газар авлигын асуудлыг хянаж чадахгүй байгаа эсэх, шударга ёсны зарчим үйлчилж буй байдал;

-Засгийн газар авлигын асуудлыг хянаж чадаж байгаа эсэх, шударга ёсны тогтолцоо үр дүнтэй ажиллаж байгаа эсэх.

Авбал зохих 100 онооноос Монгол улсын авсан оноо 37

- Төсвийн захиран зарцуулалтын хувьд тодорхой дүрэм журам, хариуцлагын тогтолцоо байгаа эсэх;

- Төсвийн хөрөнгийг сайд албан тушаалтнууд хувийн эсвэл намын улс төрийн зориулалттайгаар хууль бусаар зарцуулдаг эсэх;

- Хариуцлага, хяналтгүй зарцуулах боломжтой төсвийн сангууд байдаг эсэх;

- Төсвийн хөрөнгийг үр ашиггүй зарцуулдаг эсэх;

- Засгийн газраас шалгуургүйгээр томилогддог төрийн болон нийтийн албан хаагчдын томилгоо байдаг эсэх;

- Төсвийн хөрөнгийн зарцуулалтад хяналт тавьдаг аудитын тогтолцоо байдаг эсэх, тийм бол улс төрөөс хараат бус байж чаддаг эсэх;

- Хараат бусаар ажиллаж эрх мэдлээ хэтрүүлсэн сайд, төрийн албан хаагчдыг шүүх тогтолцоо байгаа эсэх;

- Албан тушаалд дэвших, гэрээ хийхийн тулд авлигадах явдал байдаг эсэх.

Авбал зохих 100 онооноос Монгол улсын авсан оноо 37

Авлигатай холбоотой үзүүлэлт нь:

Тухайлбал, хувь хүн ба компани тухайн оронд бизнэс эрхлэхэд жижиг зөвшөөрлөөс авахуулаад томоохон гэрээ байгуулах хахууль өгөх шаардлага үүсдэг эсэх, энэ нь тухайн бизнэс эрхлэгчийг эрсдэлд оруулдаг эсэх г.м...

Авбал зохих 100 онооноос Монгол улсын авсан оноо 47

IMD нь дэлхийд өндөрт бичигдэх Швейцарийн бизнэсийн сургууль бөгөөд эндээс эрхлэн жил бүр гаргадаг World Competitiveness Year book 2016 нь тухайн улсын өрсөлдөх чадварыг үнэлж үүндээ улс төр болон нийгмийн хүчин зүйлс нь бизнесийн өрсөлдөх чадварт хэрхэн нөлөөлж байгааг судалдаг.

Судалгаанд 333 шалгуурыг ашигладаг ба Өрсөлдөх чадвар гэдэг бол тухайн улсын эдийн засгийн бодлого нь бизнэсийн хүрээнд хэрхэн баялагийг бүтээн бий болгож улмаар тухайн улсын иргэдийн ирээдүй хэрхэн баталгаажиж байгааг хэмждэг.

Авбал зохих 100 онооноос Монгол улсын авсан оноо 35

АНУ-д 1979 онд байгуулагдсан ба сар бүр тухайн улсын Political Risk Services International Country Risk Guide буюу улс төр, эдийн засаг ба санхүүгийн үнэлгээг хийж хэвлэдэг бөгөөд 140 орныг хамруулдаг. Тухайлбал, тухайн орны улс төр эдийн засгийн эрсдлийн боломжийг хэрэглэгчдэд эрт мэдээлэх, анхааруулах зорилготой. Тус байгууллагын судлаачид улс төрийн ач холбогдолтой мэдээллийг цуглуулж онооны смстемд оруулдаг ба хэрэглэгчдэд өөрсдийн эрсдлийг үнэлэх боломж олгодог.

Улс төрийн систем дэх авлигыг үнэлэхдээ бизнэс эрхлэгчдээс элдэв төрлийн лиценз олгохдоо хахууль шаарддаг эсэх, авлигын бусад хэлбэрээр шаарддаг эсэх, мөн тухайн улсад улс төр нь бизнэсийн салбартай ямар нэг сэжигтэй хэлбэрээр холбоотой байдаг эсэх гэх мэт үнэлгээг хийдэг.

Авбал зохих 100 онооноос Монгол улсын авсан оноо 32

Дэлхийн банк нь 1944 онд байгуулагдсан ба 10000 орчим ажилтантай, АНУ-ын Вашингтонд байрладаг.

Тухайн улсыг үнэлэхдээ 16 шалгуураар үнэлэх ба эдийн засгийн менежмент, бүтцийн бодлого, нийгмийн бүх нийтийн оролцоог хангасан, тэгш хүртээмжтэй бодлого, төсвийн менежмент ба институтууд гэсэн 4 том бүлэг хувааж үнэлдэг.

Шалгуур нь эдийн засгийн өсөлт ба ядуурлыг бууруулах чиглэлийг хүчин зүйлсийг үнэлэх зорилготой.

-Төрийн салбар дахь ил тод байдал ба дээд хяналтын байгууллагууд хариуцлагатай байх, ажилтнуудынхаа өмнөө хариуцлагатай байх хариуцлагын тогтолцоотой байх. Үүнд:

- Тухайн байгууллагын тухайлбал, Монголбанк, Хөгжлийн банк, Аудитын газар гэх мэт байгууллагын удирдлага нь гаргасан шийдвэр ба гүйцэтгэлдээ хариуцлага хүлээдэг тогтолцоотой эсэх;

- Төрийн бус байгууллага ба иргэд төрийн мэдээлэл авах боломжтой байдаг эсэх;

- Aшиг сонирхлын зөрчилтэй, цөөн хүний захиалгаар хууль, журам батлагддаг эсэх.

Абвал зохих 100 онооноос Монгол улсын авсан оноо 47

1971 онд байгуулагдсан хараат бус олон улсын байгууллага бөгөөд Швейцарт байрладаг. Энэхүү судалгааг жил бүр хийдэг. Тухайн улсад компани, бизнэс эрхлэгчид татвар, лиценз зөвшөөрөл, гэрээ хийх, шүүхэд асуудал шийдвэрлүүлэхдээ өөртөө ашигтай шийдвэр гаргуулахын тулд хахууль өгдөг үү? Тийм бол хэр тогтмол өгдөг бэ? Тухайн улсад төсвийн хөрөнгийг авлигын замаар компани ба иргэдэд шилжүүлэн зувчуулах нь тохиолдол байдаг эсэх?

Абвал зохих 100 онооноос Монгол улсын авсан оноо 38

World Justice Project нь ашгийн бус хараат бус байгууллага бөгөөд дэлхийн өнцөг булан бүрт хуулийн засаглалыг дэмжих зорилготой. Тухайн орон дахь хуулийн засаглалын байдлыг үнэлдэг.

Шалгуур: 68 асуулт үнэлгээ бүхий шалгууртай, 4 үндсэн бүлэгтэй:

- Төрийн албан хаагч гүйцэтгэх эрх мэдлийн хүрээнд албан тушаалаа хувийн ашиг сонирхолд ашигладаг эсэх;

- Шүүх эрх мэдлийн хүрээнд шүүгчид хувийн ашиг сонирхлоор шийдвэр гаргадаг эсэх;

- Цагдаа, цэргийн салбарт төрийн албан хаагч хувийн ашиг сонирхлоор шийдвэр гаргадаг эсэх;

- Хуулийг хэрэгжүүлэх, мөрдүүлэх төрийн албан хаагчид хувийн ашиг сонирхлын зорилгоор шийдвэр гаргадаг эсэх.

Абвал зохих 100 онооноос Монгол улсын авсан оноо 38

Ардчиллыг хэмжих шинэ аргачлал бөгөөд зөвхөн сонгууль төдийгүй ардчиллын гол үзүүлэлт болох либераль, иргэдийн оролцоот, олонхийн сонголт, зөвшилцсөн, зарчимтай, жинхэнэ ардчиллын төлөөх зорилго тавьсан эсэхийг хэмжих баримтуудыг цуглуулдаг.

Дэлхийн 50 гаруй орны судлаачдын баг судалгаанд оролцсон 170 орны 2500 судлаачидтай хамтран 16 сая мэдээлэл, тоо баримтыг боловсруулсан.

Тухайн орны хууль тогтоох, хуулийг хэрэгжүүлэх мөрдүүлэх болон шүүх засаглал дахь авлигын асуудалд үнэлгээ өгч авлига хэрхэн хууль тогтоох ба хэрэгжүүлэх шатанд нөлөөлж байгааг оноогоор тооцож гаргадаг.

Абвал зохих 100 онооноос Монгол улсын авсан оноо 34